Funkcje poznawcze to czynności psychiczne, dzięki którym organizm zauważa (uwaga) i rozpoznaje (spostrzeganie) cechy otoczenia i samego siebie, utrwala je (pamięć) i tworzy z nich wiedzę o sobie i otoczeniu, porozumiewa się z innymi, reaguje w sposób adekwatny na różne bodźce pochodzące ze świata zewnętrznego i wewnętrznego (myślenie, język).

U osób chorujących na cukrzycę i będących w podeszłym wieku, wzrasta ryzyko wystąpienia mniej lub bardziej nasilonych zaburzeń poznawczych. Zaburzenia pamięci, koncentracji, organizacji, otępienie czy choroba Alzheimera to problemy typowe dla pacjentów geriatrycznych, wśród których nie brakuje diabetyków.

Zespół funkcjonalnych zaburzeń poznawczych (ZFZP)
Na ZFZP cierpią osoby, które odczuwają zaburzenia pamięci i uwagi, będące dla nich źródłem dyskomfortu i wpływające na funkcjonowanie w życiu osobistym i pracy zawodowej, natomiast specjalistyczna diagnostyka nie wykazuje odchyleń od normy – wyniki testów neuropsychologicznych i badania obrazowe są  prawidłowe. Zaburzenia te mają charakter zmienny – ich występowanie i nasilenie zmienia się z dnia na dzień, a nawet w ciągu jednego dnia, zależnie od stanu psychicznego, czynników sytuacyjnych, stanu organizmu (np. zmęczenie, niewyspanie itp.). Często osoby te znajdują się w przewlekle trudnej sytuacji, która powoduje u nich stres (np. konflikty, inwalidztwo, bezrobocie lub przepracowanie itp.). Czynnikami sprzyjającymi wystąpieniu są perfekcjonizm, nadmierny krytycyzm. U diabetyków, zarówno zbyt niski, jak i zbyt wysoki poziom cukru może powodować funkcjonalne zaburzenia poznawcze.

Starzenie się
W procesie fizjologicznego starzenia się występują zaburzenia funkcji poznawczych. Pogarsza się zdolność do uczenia się, płynność wypowiedzi, nazywanie, rozumienie słów, orientacja w przestrzeni, zdolność do planowania, organizowania i przeprowadzania złożonych działań, a także ich modyfikacji pod wpływem zmieniających się warunków. Dynamika tych zmian jest powolna, co kilka lat (zwykle 2-3) można zaobserwować stopniowe narastanie deficytów. Do 80 r.ż. waga i objętość mózgu maleją o ok. 10 %, co jest spowodowane zmniejszeniem liczby komórek układzie nerwowym. Utrata neuronów w płacie skroniowym powoduje pogorszenie pamięci, zaś w istocie szarej zmniejszenie sprawności ruchowej. Poza zmniejszeniem liczby komórek redukcji ulega także ich objętość oraz ilość połączeń pomiędzy nimi.

Łagodne zaburzenia poznawcze
Jest to grupa zaburzeń poznawczych, w której występuje pogorszenie funkcjonowania poznawczego, nieosiągającego nasilenia zespołu otępiennego, zgłaszane przez samą osobę lub jej bliskich, potwierdzone wynikami badań. Zaburzenia nie upośledzają codziennego, rutynowego funkcjonowania, natomiast mogą powodować trudności w aktywności złożonej  – planowaniu, rozwiązywaniu problemów, plastycznym reagowaniu na zmieniającą się sytuację. Łagodne zaburzenia poznawcze występują u 15-30% osób 60-letnich i starszych, roczny wskaźnik przejścia do otępienia wynosi ok. 10-15%, natomiast w populacji ogólnej 1-2% (a więc u tych osób jest 5 -15 razy większy). W tej grupie osób często występują takie problemy zdrowotne jak depresja, apatia lub drażliwość, związane z odczuwanym pogorszeniem funkcjonowania w różnych dziedzinach życia, zwiększona częstość upadków i wypadków komunikacyjnych, podwyższone ryzyko umieralności. Utrzymywanie glikemii w zakresie normy sprzyja utrzymywaniu funkcji poznawczych na stabilnym, niepogarszającym się poziomie.

Otępienie
Jest to zespół objawów, w którym zaburzone są takie wyższe czynności mózgu jak pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność uczenia się, język, ocena. Zaburzeniom funkcji poznawczych towarzyszą lub je poprzedzają obniżenie kontroli emocji, zachowań  społecznych, zaburzenia motywacji. W pierwszym okresie rozwoju zespołu otępiennego osoba może nie zgłaszać skarg na zaburzenia pamięci, ale osoby bliskie mogą zauważyć takie zmiany jak zwiększona drażliwość, łatwe zmiany nastroju, przygnębienie, niepodejmowanie nowych działań, zwiększony lęk, wycofywanie się z ról społecznych, niechęć do kontaktów z ludźmi, szczególnie nieznanymi itp.

Z czasem pojawiają się skargi na osłabienie pamięci – zapominanie imion, nazwisk, miejsca, gdzie położyło się przedmioty, potrzeba wielokrotnego sprawdzania wykonanych czynności, częstsze pytanie innych, szybkie zapominanie nowych informacji, trudności w orientacji przestrzennej, zwłaszcza w nowym otoczeniu, np. podczas wyjazdu, kłopoty w opowiedzeniu jakiegoś wydarzenia, filmu, książki itp. W bardziej zaawansowanych stadiach procesu otępiennego problemy z pamięcią pogłębiają się, co skutkuje pogorszeniem wiedzy o aktualnych wydarzeniach dotyczących państwa, społeczności, w której chory żyje, niewiedzą dotyczącą nazwisk ważnych osób w państwie, takich jak prezydent czy premier, później także zapominaniem faktów dotyczących samej osoby, początkowo bieżących, z czasem także dotyczących przeszłości.

Pogarsza się sprawność w wykonywaniu codziennych zadań, chory gubi się także w miejscach wcześniej znanych, ma kłopoty w załatwianiu spraw finansowych. Staje się coraz bardziej zależny od opiekuna. W końcowych stadiach chory jest zdezorientowany w czasie, miejscu, sytuacji, nie pamięta imienia najbliższego opiekuna, swoich danych (miejsca zamieszkania, roku urodzenia, wieku). Wymaga pomocy przy jedzeniu, ubieraniu się. Z czasem całkowicie traci zdolności komunikowania się i przemieszczania.

Otępienie naczyniowe
Jest wywołane zmianami chorobowymi naczyń mózgu o różnym charakterze, np. zawału (zamknięcie naczynia doprowadzającego krew do określonego obszaru mózgu i następowa martwica tej okolicy) lub krwotoku z małego lub dużego naczynia. Jeżeli nastąpił udar spowodowany zamknięciem dużego naczynia zaburzenia poznawcze występują nagle i mają zazwyczaj duże nasilenie, a ich rodzaj zależy od umiejscowienia chorego obszaru i tego, za co był odpowiedzialny. Zaburzeniom mowy, pamięci towarzyszą zazwyczaj zaburzenia ruchowe pod postacią niedowładów czy porażeń, zaburzenia widzenia, czucia oraz zaburzenia emocji – przygnębienie, drażliwość, wahania nastroju. Częstą sytuacją są także mikrozawały czy mikrokrwotoki, w wyniku których następują zaburzenia pamięci i uwagi narastające skokowo, o zazwyczaj niewielkim, ale postępującym nasileniu. Osoby chorujące na cukrzycą są szczególnie narożne na ten typ zaburzeń, a wynika to z faktu dużej skłonności diabetyków do schorzeń układu krążenia.

Zaburzenia poznawcze a cukrzyca
Przyczyną częstszego występowania zaburzeń funkcji poznawczych wśród pacjentów z cukrzycą może być zarówno przewlekła hiperglikemia oraz pojawiające się w jej następstwie zmiany naczyniowe, jak i epizody hipoglikemii, szczególnie ciężkiej. Wahania glikemii wpływają na funkcjonowanie komórek mózgowych, a więc na ich sprawność, mogą powodować przejściowe problemy pamięcią i uwagą. Glukoza swobodnie przechodzi przez barierę krew – mózg i stanowi „paliwo” dla wszystkich czynności układu nerwowego. Dobowe zapotrzebowanie na glukozę mózgu dorosłego człowieka wynosi ok. 150 g. Ponieważ funkcje poznawcze należą do najbardziej energochłonnych i najtrudniejszych zadań mózgu, ich zaburzenia często są pierwszym objawem hipoglikemii. Zbyt niski poziom cukru powoduje narastającą drażliwość, zaburzenia koncentracji, gorsze przypominanie i zapamiętywanie.

Hiperglikemia skutkuje zwiększoną ilością tzw. końcowych produktów glikacji, które nasilają produkcję wolnych rodników i stresu oksydacyjnego, w efekcie działania których dochodzi do uszkodzeń a nawet śmierci komórek w mózgu. Tak jak w przypadku wszystkich przewlekłych powikłań cukrzycy, tak i przy zaburzeniach poznawczych, kluczowe znacznie ma jak najlepsza kontrola metaboliczna cukrzycy. Jednak nawet idealna samokontrola nie jest gwarantem uniknięcia tego typu zaburzeń, ponieważ ich główną przyczyną pozostaje jednak wiek. Bez wątpienia pacjenci z cukrzycą dotknięci zaburzeniami funkcji poznawczych potrzebują wsparcia bliskich w leczeniu cukrzycy, w szczególności jeśli stosują insulinoterapię.

Lek. med. Małgorzata Maj
specjalista psychiatra