Ból głowy, ból zęba, bóle reumatyczne, bóle zwyrodnieniowe, bóle pooperacyjne, bóle nowotworowe… Sytuacji, w których musimy sięgnąć po leki przeciwbólowe jest wiele, a łatwy dostęp do niektórych z nich sprawia, że przestajemy zwracać uwagę na czas ich stosowania oraz przyjmowane dawki. Tymczasem leki przeciwbólowe, nawet te sprzedawane bez recepty mają liczne skutki uboczne. Dlatego tak ważne jest, by dobierać je do charakteru dolegliwości, czyli nie stosować silnych leków do bólu o małym natężeniu oraz przestrzegać zaleceń odnośnie ich dawkowania.
Skuteczna terapia bólu to jedno z najważniejszych zadań współczesnej medycyny. Ból to najczęstsza przyczyna wizyt w gabinetach lekarskich. Ból, szczególnie przewlekły, obniża jakość życia, powoduje przewlekły stres, który przyspieszając produkcję wolnych rodników prowadzi do przedwczesnego starzenia się organizmu. Skutkiem przewlekłego bólu bywa też depresja.
Drabina analgetyczna
Analgezja, czyli leczenie przeciwbólowe opiera się przede wszystkim na stosowaniu środków farmakologicznych. Podstawą leczenie bólu jest tzw. drabina analgetyczna opracowana w 1986 roku przez Światową Organizację Zdrowia. Porządkuje ona stosownie leków w zależności od nasilenia bólu. Drabina analgetyczna składa się z trzech pięter:
3. Silne opioidy – morfina, oksykodon, fentanyl, metadon, buprenorfina
2. Słabe opioidy – tramadol, kodeina, dihydrokodeina, małe dawki morfiny, oksykodonu, hydromorfonu
1. Analgetyki nieopioidowe – paracetamol, niesteroidowe leki przeciwzapalne
Terapia bólu w onkologii i anestezjologii opiera się przede wszystkim o 2 i 3 szczebel drabiny analgetycznej. W ortopedii i reumatologii wykorzystuje się zwykle leki z 1 i 2 stopnia, szczególnie NLPZ. Leki z pierwszego szczebla drabiny analgetycznej wykorzystywane są w bólach słabych i umiarkowanych (ból głowy, ból zęba, bóle menstruacyjne).
Najczęściej stosowane – paracetamol i NLP
Paracetamol to lek przeciwbólowy i przeciwgorączkowy, stosowany przy bólach głowy, migrenach, bólach ucha, zębów, miesiączkowych, nerwobólów, bólów reumatycznych, mięśniowo-powięziowych, kostnych, pooperacyjnych i innych. Działanie przeciwgorączkowe paracetamolu wynika z hamowania syntezy prostaglandyn (przekaźników, które pobudzają receptory bólowe, a także przyczyniają się do powstawania gorączki i obrzęków w centralnym układzie nerwowym). Prostaglandyny wpływając na ośrodek termoregulacji w podwzgórzu, podwyższają ciepłotę ciała. Z kolei działanie przeciwbólowe wynika ze zmniejszania wrażliwości receptorów bólowych, co podwyższa tzw. próg bólowy, przy którym odczuwamy ból. Efekt przeciwbólowy paracetamolu utrzymuje się po jednej dawce przez 4-6 godzin, przeciwgorączkowy przez 6-8 godzin. Niesteroidowe leki przeciwzapalne mają właściwości przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne. Do najczęściej stosowanychleków z tej grupy zalicza się pochodne kwasu propionowego – ibuprofen, naproksen, flurbiprofen, ketoprofen. NLPZ hamują aktywność enzymów cyklooksygenazy (COX-1 i COX-2), doprowadzają do zmniejszenia wytwarzania prostaglandyn, co powoduje zmniejszone odczuwanie bólu, a także zmniejszenie obrzęków i gorączki. Hamowanie aktywności COX-1 powoduje także zmniejszenie wytwarzania prostaglandyn nasilających proces zapalny.
Niesteroidowe leki przeciwzapalne – wskazania:
• bóle głowy (w tym bóle migrenowe)
• bóle zębów
• bóle mięśniowe
• bóle okolicy lędźwiowo-krzyżowej
• bóle kostne i stawowe
• bolesne miesiączki
Opioidy
Opioidy to związki występujące naturalnie w roślinach (kodeina, morfina), jak i w organizmie człowieka (endorfiny, enkefaliny). We medycynie szeroko stosowane są jednak opioidy syntetyczne. Wykorzystywane są w leczeniu bardzo silnego, przewlekłego bólu, często u pacjentów w stanie terminalnym. Dzięki działaniu euforyzującemu mogą prowadzić do rozwoju uzależnienia. Działanie leków opioidowych opiera się na łączeniu się z receptorami znajdującymi się w ośrodkowym oraz obwodowym układzie nerwowym. Skutki pobudzania receptorów opioidowych bywają różne: po przyłączeniu się cząsteczki leku do receptora opioidowego w komórce nerwowej może nastąpić hiperpolaryzacja, czyli stan, w którym jej pobudliwość jest zmniejszona. Pod wpływem innych opioidów może dojść do zmniejszania wychwytu zwrotnego niektórych neuroprzekaźników (takich jak serotonina czy noradrenalina) w różnych strukturach układu nerwowego.
Do słabych opioidów zalicza się:
• tramadol
• kodeinę
• hydroksykodeinę
Do silnych opioidów zalicza się:
• morfinę
• fentanyl
• buprenorfina
• oksykodon
W przypadku silnych bólów możliwe, a wręcz konieczne jest kojarzenie leków o różnych mechanizmach działania (tzw. analgezja multimodalna). Najczęściej wykorzystywane połączenie to jednoczenie podawanie NLPZ i leku opioidowego. Należy natomiast bezwzględnie unikać łączenia dwóch leków z tych samych grup terapeutycznych, w szczególności dwóch preparatów z grupy NLPZ (uwaga na leki kupowane bez recepty). Takie połączenia nie zwiększają efektu przeciwbólowego, powodują natomiast znaczny wzrost ryzyka wystąpienia groźnych działań niepożądanych.Z leczeniem farmakologicznym wiąże się ściśle indywidulana odpowiedź na terapię. Zdarza się, że nawet bardzo skuteczny lek mógł zostać podany w niewystarczającej dawce. W przypadku wielu analgetyków, szczególnie NLPZ, możemy mieć do czynienia z brakiem odpowiedzi na leczenie ze względu na samą budowę i właściwości chemiczne preparatu. W takich przypadkach nie należy forsować maksymalnych dawek ale zmienić lek na inny. Nadrzędną zasadą leczenia bólu jest możliwie szybkie osiągnięcie zakładanego efektu terapeutycznego oraz jego utrzymanie przy pomocy najbezpieczniejszego dla pacjenta leku lub zestawu leków. Brak zadowalającej odpowiedzi na terapię i występowanie bólu pomimo leczenia powinny zawsze skłaniać do ponownej konsultacji lekarskiej.
