Prawidłowe odżywianie w ciąży jest niezwykle istotne dla prawidłowego przebiegu ciąży, warunkuje rozwój płodu oraz zmniejszenie ryzyka powikłań okołoporodowych.
Cukrzyca ciążowa stanowi jedno z najczęstszych zaburzeń metabolizmu węglowodanów poza cukrzycą typu 1 oraz typu 2. Literatura wskazuje zapadalność rzędu 1-14%. Z całą pewnością możemy spodziewać się wzrostu zachorowań w związku z coraz większym problemem nadwagi i otyłości, a także późniejszym wiekiem ciężarnych.
Do czynników sprzyjających cukrzycy ciążowej należą:
- Ciąża po 35 roku życia,
- Porody z dużą masa urodzeniową powyżej 4 kg,
- Nadciśnienie tętnicze, otyłość,
- Obciążenie rodzinne cukrzycą typu 2 lub Insulinooporność,
- Cukrzyca w poprzednich ciążach.
Rutynowe badanie poziomu glikemii we krwi zlecone jest na początku ciąży przez ginekologa. Gdy wartość glikemii jest prawidłowa (poniżej 92 mg/dl) kolejnym badaniem w kierunku cukrzycy ciążowej jest zlecony w 24-28 tygodniu ciąży test obciążenia 75 g glukozy. W przypadku kobiet z grupy ryzyka test obciążenia lekarz zleca już na początku ciąży. U ciężarnych cukrzycę rozpoznaje się gdy glikemia na czczo wynosi powyżej 126 mg/dl, glikemia przygodna wynosi 200 mg/dl lub w 2 h testu powyżej 200 mg/dl.
Kryteria rozpoznania cukrzycy ciążowej [WHO 2013, IADPSG].
Stężenie glukozy w osoczu:
- Na czczo 92–125 mg/dl
- 60. minuta ≥ 180 mg/dl
- 120. minuta 153–199 mg/dl
Prawidłowe wartości, do których dąży się w trakcie trwania ciąży to:
- Na czczo 70–90 mg/dl
- Godzina po posiłku < 140 mg/dl
- Między 2.00 a 4.00 w nocy > 70–90 mg/dl
Wyrównanie cukrzycy jest bardzo ważne. Powikłania cukrzycy związane są z podwyższonym ryzykiem zdrowotnym zarówno dla dziecka, jak i matki. U kobiety wzrasta prawdopodobieństwo wystąpienia pełnoobjawowej cukrzycy typu 2 po porodzie lub w późniejszym czasie. Innymi powikłaniami są nadciśnienie tętnicze oraz stan przedrzucawkowy, wielowodzie czy poród przedwczesny. U dziecka powikłania wiążą się z duża masą urodzeniową, większym prawdopodobieństwem rozwinięcia otyłości, cukrzycy i chorób metabolicznych w późniejszym wieku oraz innymi zaburzeniami rozwojowymi.
Zaleca się sprawdzanie codzienne glikemii, leczenie dietetyczne oraz insulinoterapię w razie trudności z osiągnięciem prawidłowych wyników. Warto nie zapominać o aktywności fizycznej dopasowanej do możliwości kobiety. Ruch pomaga w utlenianiu glukozy, zapobiegając wysokim glikemiom. Regularna aktywność fizyczna poprawia kondycję oraz zapobiega zbyt dużym przyrostom masy ciała w ciąży. Tutaj należy zaznaczyć, że norma dla kobiet z otyłością to 5-9 kg do rozwiązania. Wskazane są regularne pomiary masy ciała. Na początku ciąży najlepiej aby te wzrosty były znikome, ponieważ najwyższe planowane są w III trymestrze. Wtedy również wzrasta zapotrzebowanie energetyczne kobiety o ok. 475 kcal.
Dieta
W diecie kobiety z cukrzycą ciążową poza podstawowymi zaleceniami dla ciężarnych niezbędną jest prawidłowa podaż węglowodanów. Dieta powinna być zaplanowana pod względem ilościowym i jakościowym, przy szczególnym uwzględnieniu witamin antyoksydacyjnych, witamin z grupy B, kwasu foliowego oraz niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (omega 3), a także składników mineralnych tj. wapń, żelazo, cynk, selen, magnez czy jod.
Cukry stanowią źródło niezbędnej energii dla kobiety oraz dziecka, jednak należy je dobierać z niezwykłą starannością, dopasowaną do zapotrzebowania organizmu i wartości glikemii. Planowanie diety należy zacząć od ustalenia zapotrzebowania kalorycznego. Jeśli masa ciała zbyt gwałtownie wzrasta i przekracza planowane przyrosty wagi, prawdopodobnie kobieta spożywa zbyt dużo kalorii. Dieta oczywiście nie może być odchudzająca, celem nadrzędnym jest dostarczenie białek (30%), tłuszczów (20-30%), węglowodanów (40-50%).
Zalecane są węglowodany o niskim indeksie glikemicznym. Indeks glikemiczny jest formą klasyfikacji produktów na te, które podnoszą poziom cukru szybko lub wolniej. Niski indeks glikemiczny posiadają produkty poniżej 55, średni 56-69, wysoki powyżej 70. Produkt im bardziej przetworzony, rozdrobniony i dojrzały tym wyższy jego indeks. Bardzo ważny jest udział błonnika, włókna pokarmowego, które spowalnia wchłanianie cukrów. Podobnie na obniżenie indeksu glikemicznego działają białka i tłuszcze. Stąd najłatwiejszym do zapamiętania zaleceniem jest zasada zdrowego talerza. Połowę talerza powinny stanowić warzywa, ¼ białka oraz węglowodany złożone (pełnoziarniste produkty zbożowe), tłuszcze stanowią małe uzupełnienie posiłku. Wysokobłonnikowe produkty najbardziej polecane to brązowy ryż, kasze gruboziarniste, pełnoziarniste pieczywo z ziarnami, koniecznie zawierające ciemną mąkę co najmniej typ 1850. Szczególnie niezalecane są produkty zawierające duże ilości cukrów prostych, tj. słodycze, biała mąka, soki i słodzone napoje, jak również owoce w zbyt dużych ilościach. Cukry proste gwałtownie podnoszą poziom cukru we krwi, co może znacząco utrudnić wyrównanie glikemii ciężarnej. Warto zaznaczyć, że indeks glikemiczny nie jest jednym kryterium doboru produktów, ponieważ nie uwzględnia ilości cukrów spożytych podczas posiłku. Dieta powinna być racjonalna, zatem nie zaszkodzą małe ilości produktów o wyższym IG powyżej 70, jednak zjedzone w bardzo małej porcji oraz zaplanowanym posiłku. Przykład arbuza, wysoki IG 72, jednak porcja 100g (mały plaster) to tylko 5 g węglowodanów. Warto zapamiętać, że produkty o wysokim IG są mniej polecane, należy zjadać je w małych porcjach oraz najlepiej w towarzystwie błonnika, białka, oraz tłuszczu np. owoc z orzechami lub sałatka owocowa z jogurtem, posypana nasionami.
Źródłem białka powinny być mięsa, nabiał oraz rośliny strączkowe. Drób, chuda wieprzowina, rybi jaja należą do podstawowych źródeł białka o wysokiej wartości biologicznej. Mięso jest także źródłem najlepiej przyswajalnego żelaza hemowego, cynku, magnezu i witamin z grupy B. Białko pochodzące z ryb łatwiej się trawi i przyswaja niż białko pochodzące z mięsa zwierząt. Dostarcza cennych witamin (A, D i wit. z gr. B) oraz minerałów (żelazo, fluor, jod). Tłuszcze rybie są doskonałym źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych.
Rośliny strączkowe powinny pojawiać się często w zdrowej diecie, stanowią cenne źródło białka oraz mają niski indeks glikemiczny. Warto spożywać je w formie kotletów czy past wegańskich.
Mleko i produkty mleczne to cenne źródło wapnia tak niezbędnego do budowy kości, jednak często mleko słodkie podnosi poziom cukru we krwi. Przeciwwskazane będą rozgotowane płatki na mleku, szczególnie przy problemach z wysokim poziomem cukru. Zalecane są chude twarogi, jogurty naturalne czy kefiry, bez cukru.
Tłuszcze są nieodłącznym składnikiem diety. Stanowią źródło energii, są nośnikiem smaku i zapewniają wchłanianie witamin A, D, E, i K. W ciąży wzrasta zapotrzebowanie na niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT) zawarte w tłustych rybach (omega-3) i tłuszczach roślinnych (omega-3 i omega-6). Zaleca się, aby codziennie spożywać 3 łyżki oleju roślinnego lub wysokiej jakości miękkiej margaryny czy masła.
Regularność posiłków i ich rozkład w ciągu dnia jest nie mniej ważny niż jakość diety. Podaż węglowodanów podzielona na mniejsze posiłki znacząco ułatwia wyrównanie cukrów. U kobiet ciężarnych poleca się trzy główne posiłki (śniadanie, obiad, kolacja) oraz dodatkowe II śniadanie, podwieczorek i posiłek nocny tzw. II kolację zabiegającą niedocukrzeniom. Posiłki powinny być spożywane co 2,5-3 h. Oczywiście dobór godzin należy ustalić indywidualnie w zależności od wyników glikemii.
Zmiana nawyków jest bardzo ważna, jednocześnie wymaga systematyczności. Wartościowym narzędziem jest dzienniczek samokontroli, warto w nim zaznaczać poziomy cukru oraz spożyte pokarmy. Dzięki temu łatwiej będzie wychwycić błędy żywieniowe i je wyeliminować. Kobiety z cukrzycą ciążową powinny szczególnie zwrócić uwagę na swój sposób odżywiania, a w razie wątpliwości warto skonsultować się dietetykiem lub lekarzem.
mgr Anna Wargacka dietetyk kliniczny, psychodietetyk Centrum Dietetyki Dietomed
Piśmiennictwo:
Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017 tom 2, nr 5, strony 215–229.
Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2020 – Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego, tom 6, nr 1, 2020.
Ewa Grabani: Cukrzyca ciążowa. Podejście terapeutyczne, Współczesna dietetyka 1/2015.
Milena Kuzaka: Żywienie w cukrzycy ciążowej, Współczesna dietetyka 15/2018.
