Cukrzyca ciążowa to zaburzenie metabolizmu cukrów rozpoznane po raz pierwszy podczas ciąży. Zwykle rozwija się ona na przełomie drugiego i trzeciego trymestru (około 24-28 tygodnia ciąży), rzadziej zdarza się już na początku ciąży. Przyczyną zaburzenia gospodarki węglowodanowej jest wzrost oporności komórek na działanie endogennej insuliny, co jest wynikiem przemian hormonalnych zachodzących w organizmie ciężarnej. W efekcie pojawia się podwyższony poziom cukru we krwi.
U kogo może wystąpić cukrzyca ciążowa?
Szczególnie predysponowane do wystąpienia cukrzycy ciążowej są kobiety z nadwagą 2 (BMI>27kg/m ), nadciśnieniem tętniczym oraz mające w rodzinie osoby chore na cukrzycę typu 2. Kobieta, która w ciąży miała cukrzycę lub urodziła dziecko o masie powyżej 4000 g ma większe prawdopodobieństwo nieprawidłowej tolerancji glukozy również w kolejnej ciąży. Takie pacjentki mają prowadzoną diagnostykę (test obciążenia glukozą) już na początku ciąży.
Ryzyko dla dziecka i dla mamy
Co się dzieje, gdy z powodu cukrzycy mamy do krwi dziecka przedostaje się zbyt duża ilość glukozy? Aby obniżyć jej stężenie, trzustka płodu musi wyprodukować duże ilości insuliny, która umożliwi przedostanie się cukru do tkanek i tam jego zmagazynowanie. W związku z tym pojawia się nadmiar tkanki tłuszczowej i mięśniowej oraz może dochodzić do przerostu mięśnia sercowego płodu. Duży płód, typowy dla matki z cukrzycą, bardziej narażony jest na niedotlenienie i urazy okołoporodowe, hipoglikemię, żółtaczkę okresu noworodkowego oraz zaburzenia oddychania i infekcje. W ciąży powikłanej cukrzycą częściej rozwija się również nadciśnienie, cholestaza lub wielowodzie.
Dieta w ciąży powikłanej cukrzycą
Dieta cukrzycowa oparta jest na ogólnodostępnych produktach spożywczych i nie różni się istotnie od zdrowej diety zalecanej kobietom w ciąży. Powinna zawierać wszystkie składniki pokarmowe: białka, węglowodany i tłuszcze niezbędne do prawidłowego rozwoju płodu. Dla utrzymania prawidłowych glikemii ważne jest, aby spożywane posiłki były niewielkie, regularne a odstępy między nimi nie były zbyt długie.
Węglowodany
Udział węglowodanów w diecie ciężarnej z cukrzycą nie powinien przekraczać 40-50% i powinien opierać się głównie na węglowodanach złożonych. Dzięki stosowaniu diety bogatej w produkty o niskim indeksie glikemicznym mamy większą kontrolę nad poziomem cukru we krwi – wzrasta on powoli i powoli się obniża – co powoduje uczucie sytości na dłużej. Węglowodany proste szybko wchłaniają się z przewodu pokarmowego i przenikają do krwi powodując gwałtowny wzrost glikemii. W związku z tym należy je ograniczyć do minimum. Należą do nich cukier kuchenny (sacharoza), fruktoza, glukoza, miód, dżemy, cukierki, czekolady, ciastka, ciasta, a także cukry w produktach niesłodkich takich jak krakersy, paluszki, chipsy itp. Owoce zawierają szybko przyswajalny cukier – fruktozę. Dlatego też należy ograniczyć spożycie szczególnie tych słodkich i dojrzałych – np. brzoskwini, pomarańczy, śliwek, winogron, bananów i zastąpić je wariantami mniej słodkimi tj. jabłko, kiwi, grejpfrut. Niewskazane są owoce kandyzowane ani puszkowane. Soki owocowe zawierają podobną ilość cukrów co owoce, z których pochodzą. Jednak są pozbawione błonnika, który spowalnia wchłanianie fruktozy. W związku z tym mogą powodować bardzo szybki i wyraźny wzrost glikemii, co w cukrzycy ciążowej jest bardzo niekorzystne. Dlatego też należy unikać picia soków owocowych, szczególnie przygotowanych przemysłowo, z koncentratu owocowego. Zdrowszy będzie sok przygotowany ze świeżych owoców (np. mniej słodkich jabłek) rozcieńczony wodą w stosunku 1:1. Warzywa o niskiej zawartości węglowodanów: ogórki, pomidory, papryka, sałata, kapusta, kalafior, brokuły, kalarepa, cukinia, dynia, por, seler naciowy, cebula, szparagi, rzodkiew, szpinak, papryka zielona i biała) można spożywać bez ograniczeń. Nie podwyższają one istotnie poziomu glukozy we krwi, natomiast zawarty w nich błonnik dodatkowo spowalnia wchłanianie cukrów zawartych w innych produktach spożywanych podczas posiłku. Warzywa o wysokiej zawartości węglowodanów: ziemniaki, marchew, buraki, warzywa strączkowe, kukurydza, seler należy spożywać w ograniczonych ilościach, im mniej przetworzone – tym lepiej (marchew lepsza jest surowa lub lekko gotowana, ziemniaki nieubijane). Zalecane pieczywo to chleb żytni, wieloziarnisty, razowy lub graham. Ważne jest zwrócenie uwagi, aby w składzie chleba nie było dodatku słodu, miodu lub karmelu. Niewskazane są bułki oraz tosty. Istotnym źródłem dobrych węglowodanów złożonych są produkty zbożowe takie jak płatki zbożowe (owsiane, żytnie, jęczmienne – nie błyskawiczne), kasze (gryczana, jęczmienna, orkisz), ryż (brązowy, dziki), makaron z mąki razowej lub pełnoziarnistej. Mleko zawiera laktozę – cukier, który istotnie podnosi poziom cukru we krwi, dlatego w przypadku cukrzycy nie jest ono zalecane. Zastąpić je można kefirem, maślanką lub jogurtem naturalnym. Wszystkie produkty mleczne smakowe (serki, jogurty owocowe) zawierają spore ilości cukru, dlatego w ciąży powikłanej cukrzycą należy ich unikać.
Białko
Powinno stanowić 20% całkowitego dobowego zapotrzebowania energetycznego, jego źródłem są mięso, wędliny, ryby, nabiał oraz jaja. Szczególnie dobrym źródłem białka zwierzęcego są ryby morskie, chudy drób bez skóry, cielęcina, chude wędliny oraz przetwory mleczne (chude sery, jogurty). Istotne jest spożywanie białka w odpowiedniej ilości, gdyż jest niezbędne dla prawidłowego rozwoju płodu.
Tłuszcze
Powinny pokrywać 30% zapotrzebowania energetycznego. Szczególnie istotne dla prawidłowego wzrostu płodu są nienasycone kwasy tłuszczowe oraz wielonienasycone kwasy tłuszczowe. Ich bogatym źródłem są oleje roślinne – oliwa, olej rzepakowy. Nienasycone kwasy tłuszczowe pochodzenia zwierzęcego zawarte są w rybach morskich, które powinny stanowić istotny składnik diety kobiety ciężarnej. Szczególnie zalecane są ryby atlantyckie, świeże lub mrożone, rzadziej konserwowe lub wędzone. Dostarczają one kwasów tłuszczowych omega-3, które są niezbędne dla prawidłowego przebiegu ciąży, a także rozwoju mózgu i siatkówki płodu, a ponadto obniżają stężenie triglicerydów w surowicy, działają przeciwkrzepliwie, przeciwzapalnie i przeciwmiażdżycowo. Tłuszcze zwierzęce, składające się głównie z kwasów tłuszczowych nasyconych, mają niekorzystny wpływ na zdrowie człowieka. Podnosząc poziom cholesterolu działają miażdżycorodnie. Spożywając mięso zwierzęce należy wybierać jego chude rodzaje (drób, wołowina, królik, cielęcina), odkrajać tłuszcz oraz przyrządzać bez dodatku tłuszczu i panierki (duszenie, gotowanie, pieczenie, gotowanie na parze, grillowanie). Ponieważ kwasy tłuszczowe nasycone występują też w innych produktach zwierzęcych, takich jak mięsa, wędliny, mleko, śmietana, jogurty i sery, należy spośród nich wybierać te, które zawierają mniejszą ilość tłuszczu. Można spożywać sery twarogowe chude lub półtłuste, sery żółte jedynie w minimalnych ilościach, a ze śmietany powinno się zrezygnować zastępując ją jogurtem. Warto pamiętać, iż produkty garmażeryjne (pasztet, parówki, salceson) zawierają dużą ilość węglowodanów i tłuszczów i mogą wyraźnie podwyższać poziom cukru we krwi. Szczególnie niekorzystną grupą kwasów tłuszczowych u ciężarnych pacjentek z cukrzycą są nienasycone kwasy tłuszczowe trans. Obecne są one w twardych margarynach, w tłuszczach cukierniczych, przemysłowo produkowanych ciastach i ciasteczkach, czekoladach, batonikach, chipsach, fast-foodach i zupach w proszku. Te produkty z jadłospisu ciężarnej z cukrzycą stanowczo powinny być wyeliminowane.
Kiedy potrzebna jest insulinoterapia
W sytuacji, kiedy prawidłowo prowadzona dieta nie powoduje wystarczającego obniżenia poziomu cukru w surowicy krwi, wdraża się terapię insuliną podawaną podskórnie. Obniża ona stężenie glukozy we krwi matki, co prowadzi do zmniejszonego przepływu glukozy do płodu. Insulina nie przechodzi przez łożysko, w związku z tym nie należy martwić się, że zaszkodzi ona dziecku.
Jaki poród?
Prawidłowe leczenie cukrzycy ciążowej ma na celu przywrócenie prawidłowego metabolizmu cukrów, zmniejszenie ryzyka powikłań oraz ma umożliwić poród siłami natury. Cukrzyca ciążowa nie jest wskazaniem do cięcia cesarskiego. Jednak w jej przebiegu częściej występują sytuacje zmniejszające prawdopodobieństwo powodzenia porodu naturalnego – makrosomia płodu, wielowodzie, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia dobrostanu płodu. Wówczas ciążę rozwiązuje się przez cięcie cesarskie.
Koniec ciąży – koniec cukrzycy?
Zwykle bezpośrednio po porodzie cukrzyca ciążowa mija. Pacjentki, które były leczone insuliną mogą odstawić ten lek, a pozostałe kobiety mogą rozszerzyć dietę. Jednak miarodajne wyniki, świadczące o tym, że patologia minęła można uzyskać dopiero po sześciu tygodniach od porodu, wykonując test obciążenia glukozą. Ujawnienie się cukrzycy w ciąży należy traktować jako sygnał ostrzegawczy, dowodzący ryzyka wystąpienia cukrzycy w późniejszym okresie. Stwierdzono, że nawet do 61% kobiet po ciąży powikłanej cukrzycą w ciągu 10 lat rozwinie różnego stopnia zaburzenia gospodarki węglowodanowej.
