Siatkówka (łac. retina) to najważniejsza część oka, która odgrywa kluczową rolę w procesie widzenia. Składa się z milionów komórek zwanych fotoreceptorami, które są wrażliwe na światło i odbierają bodźce wzrokowe. Powstające w fotoreceptorach obrazy obserwowanych przedmiotów są przekazywane przez inne typy wyspecjalizowanych komórek siatkówki do nerwu wzrokowego, który łączy gałkę oczną z mózgiem.

Centralna część siatkówki nosi nazwę „plamki żółtej”. Plamka jest najbardziej wyspecjalizowaną i wrażliwą częścią siatkówki. Jeśli plamka ulegnie uszkodzeniu np. obrzękowi czy niedokrwieniu, może dojść do pogorszenia widzenia lub nawet trwałej ślepoty. Takie powikłania obserwuje się w przebiegu cukrzycy. Drobne naczynia krwionośne odżywiające siatkówkę są podatne na szkodliwe działania podwyższonego poziomu glukozy oraz innych zaburzeń metabolicznych. Ściana naczynia z czasem ulega osłabieniu i zaczyna przeciekać. Krew lub jej niektóre składniki wydostają się poza naczynie, co skutkuje krwawieniami, wysiękami i obrzękiem siatkówki. Obrzęknięta siatkówka staje się grubsza, a między komórkami gromadzi się płyn, który zaburza ich funkcjonowanie i wpływa na pogorszenie widzenia. Niektóre komórki siatkówki obumierają i zmiany stają się nieodwracalne. Opisane zjawiska nazywane są retinopatią cukrzycową. Jeśli obrzęk wystąpi w plamce, to taki stan określany jest jako cukrzycowy obrzęk plamki (DME, ang. diabetic macular edema).

Objawy obrzęku plamki
Główne objawy obrzęku plamki i retinopatii cukrzycowej są niecharakterystyczne. Zazwyczaj początkowo występuje obniżenie ostrości wzroku do dali i bliży. Stopniowo obraz staje się coraz bardziej zamazany, może być wykrzywiony lub pokryty mroczkami. Oko nie jest bolesne, zaczerwienione, nie obserwuje się wydzieliny. Przez długi czas chorzy nie zdają sobie sprawy z choroby i odkładać wizytę u okulisty. Bywa, że pacjent nie dostrzega, że jedno oko gorzej widzi. Nieleczona retinopatia cukrzycowa i obrzęk plamki mogą prowadzić do ślepoty. Szacuje się, że po 3 latach nieleczonego obrzęku plamki aż u 30% chorych dochodzi do częściowej utraty widzenia. DME to najczęstsza przyczyna utraty widzenia wśród chorych na cukrzycę. Zaburzenia widzenia powodują istotne obniżenie jakości życia i wykluczenie. Chorzy z DME mają problemy z wykonywaniem pracy, prowadzeniem samochodu, oglądaniem telewizji, rozpoznawaniem twarzy, czytaniem i pisaniem, a nawet dawkowaniem leków i stają się zależne od pomocy innych. Chorzy na cukrzycę nigdy nie powinni bagatelizować zaburzeń widzenia. Zaleca się samokontrolę wzroku, która polega na przysłonięciu jednego oka i sprawdzeniu widzenia drugiego oka np. poprzez patrzenie na oddalony o kilka metrów obrazek.

Terminy obowiązkowych badań okulistycznych
Warto przypomnieć, że pierwsze badanie okulistyczne u chorego na cukrzycę typu 2 powinno się odbyć zaraz po rozpoznaniu cukrzycy, a w przypadku cukrzycy typu 1 – do pięciu lat od jej rozpoznania. Następnie kontrole okulistyczne należy przeprowadzać co najmniej raz do roku (częściej, gdy zaleci okulista lub pojawią się nowe zaburzenia widzenia). Kobiety chore na cukrzycę, po zajściu w ciążę powinny zgłaszać się na kontrolę nawet co miesiąc. Badanie okulistyczne zaczyna się od zebrania wywiadu, podczas którego lekarz powinien zapytać o czas trwania cukrzycy i występujące powikłania, schorzenia towarzyszące oraz przebyte np. udar mózgu, zawał serca, a także zabiegi (zwłaszcza okulistyczne). Badana jest ostrość wzroku, przedni i tylny odcinek oka (badanie dna oka) po rozszerzeniu źrenic i ciśnienie wewnątrzgałkowe. Bardzo ważne jest badanie optycznej koherentnej tomografii (OCT), które pozwala wykryć DME nawet w jego wczesnych stadiach.

Kto jest narażony na rozwój DME?
Pomimo, że cukrzycowy obrzęk plamki może ujawnić się wcześnie po rozpoznaniu cukrzycy, to najbardziej narażone są osoby, które wiele lat chorują na cukrzycę (zarówno typu 2 jak i 1), zwłaszcza niewyrównaną. Przykładowo, jeśli cukrzyca typu 1 trwa dłużej niż 10 lat to co piąty chory może mieć obrzęk plamki. Na rozwój DME mogą wpływać również: nieuregulowane nadciśnienie tętnicze, zaburzenia gospodarki tłuszczowej, niewydolność nerek, ciąża. Utrzymanie odpowiedniego stężenia glukozy i ciśnienia obniża ryzyko rozwoju powikłań ocznych. Wzrost odsetka HbA1c odpowiada za zwiększone ryzyko wystąpienia cukrzycowego obrzęku plamki.

Leczenie obrzęku plamki
Obecne strategie leczenia są w 90% skuteczne w zapobieganiu utracie widzenia, ale ważne jest jak najszybsze jego rozpoczęcie. Przy długotrwałych lub bardzo nasilonych zmianach w siatkówce, efektywność leczenia bardzo się zmniejsza. Leczenie okulistyczne cukrzycowego obrzęku plamki polega głównie na podawaniu zastrzyków z leków zwanych inhibitorami czynnika wzrostu śródbłonka naczyniowego (VEGF, ang. vascular endothelial growth factor) (anty-VEGF). Zastrzyki wykonywane są bardzo cienką igłą do wnętrza gałki ocznej po wcześniejszym znieczuleniu i odkażeniu oka. Zastrzyk podawany jest przez wyszkolonego lekarza okulistę w specjalnym gabinecie zabiegowym, procedura trwa kilka minut i nie wywołuje większego dyskomfortu.

Po zabiegu chory udaje się do domu. Zastrzyki muszą być powtarzane, a o ich częstotliwości decyduje okulista prowadzący. Obecnie wprowadzony został Program Lekowy Leczenia Cukrzycowego Obrzęku Plamki, co znacznie ułatwi chorym dostęp do leczenia. W ramach programu lekowego dostępne są także inne metody leczenia takie, jak implant zawierający steroid. O wyborze terapii każdorazowo decyduje lekarz okulista w oparciu o stan kliniczny pacjenta. W niektórych przypadkach prowadzone jest leczenie operacyjne lub laseroterapia siatkówki. Leczenie chorych z cukrzycowym obrzękiem plamki i retinopatią cukrzycową powinno być kompleksowe, a więc poza wspomnianą powyżej terapią okulistyczną bardzo ważne jest prawidłowe leczenie cukrzycy prowadzone pod kierunkiem lekarza rodzinnego i diabetologa.

Podsumowanie
Współczesna okulistyka pozwala na zachowanie widzenia u większości chorych na cukrzycę pod warunkiem zastosowania terapii w odpowiednim momencie.

Dr hab. n. med. Anna Matysik-Woźniak,
Prof. dr hab. n. med. Robert Rejdak
Katedra i Klinika Okulistyki Ogólnej i Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie

Artykuł powstał przy wsparciu firmy Allergan