Choroba autoimmunologiczna, zwana także chorobą z autoagresji to każde schorzenie, u podłoża którego obserwuje się nietolerancję immunologiczną własnych komórek. Oznacza to, że układ odpornościowy, pod wpływem jakiegoś bodźca lub szeregu różnych czynników przestaje rozpoznawać niektóre komórki organizmu jako własne. Zaczyna traktową je jako obce i wytwarzać przeciwko nim przeciwciała. Ten brak tolerancji własnych komórek rozpoczyna kaskadę złożonych procesów immunologicznych i enzymatycznych, prowadzących do uszkodzenie tkanek i narządów.
W zależności czy nietolerancja immunologiczna dotyczy jednego narządu czy też wielu mówimy o chorobach autoimmunologicznych narządowo swoistych lub układowych. W chorobach narządowo swoistych proces autoimmunologiczny dotyczy jednego narządu najczęściej są to gruczoły produkujące hormony np. tarczyca, nadnercza, trzustka. Przykładem takich schorzeń są cukrzyca typu 1 czy choroba Hashimoto. Z kolei reumatoidalne zapalenie stawów, podobnie jak toczeń rumieniowaty układowy, twardzina układowa, zapalenie wielomięśniowe czy zapalenia naczyń, należą do chorób układowych.
Diagnozowanie chorób z autoagresji
Markerami chorób autoimmunologicznych są przeciwciała. Stwierdzenie ich obecności w surowicy bardzo pomaga w ustaleniu rozpoznania. W chorobach autoimmunologicznych narządowo swoistych jak autoimmunologiczna choroba tarczycy (choroba Hashimoto, GravesaBasedowa), niewydolność kory nadnerczy, cukrzyca typu 1 (insulinozależnej) występują przeciwciała skierowane przeciwko komórkom danego narządu, bądź enzymom zaangażowanym w produkcję ich hormonów. W chorobach układowych stwierdza się przeciwciała przeciwjądrowe (z ang. skrót ANA), skierowane przeciwko różnym strukturom jąder i cytoplazmy komórek w całym organizmie.
Różne typy tych przeciwciał są swoiste dla różnych chorób układowych i nie zawsze stwierdzenie przeciwciał oznacza chorobę. O jej rozpoznaniu decyduje nie sama ich obecność, ale zespół objawów i innych odchyleń w badaniach laboratoryjnych, obrazowych, które muszą być zinterpretowane przez lekarza. Ciekawe jest, że przeciwciała mogą pojawiać się na wiele lat przed wystąpieniem pełnoobjawowej choroby, zapowiadając jej rozwój.
Obecnie znanych jest około 70 schorzeń autoimmunologicznych. Choruje na nie kilka procent społeczeństwa, najczęściej diagnoza stawiana jest młodym kobietom. Ponieważ choroby autoimmunologiczne mają charakter przewlekły i często podstępny przebieg sprawiają i pacjentom, i lekarzom spore trudności diagnostyczne i terapeutyczne.
Cukrzyca typu 1 jako choroba autoimmunologiczna
Cukrzyca typu 1 to choroba autoimmunologiczna, która rozwija się w wyniku zniszczenia przez układ odpornościowy komórek trzustki produkujących insulinę. Proces ten jest rozciągnięty w czasie, kiedy znaczna część komórek beta przestaje pracować, pojawiają się objawy cukrzycy. Ciągle nie wiadomo, co inicjuje proces autodestrukcji komórek beta. Podejrzewa się, że wpływ na to mogą mieć takie czynniki jak: niedobór witaminy D, przewlekły stres, zbyt wczesne włączanie do diety mleka krowiego, choroby wirusowe. Prawdopodobnie jest to zespół czynników, a nie jedna przyczyna. Osoby z cukrzycą typu 1 z czasem nie mają zupełnie własnej insuliny i są uzależnione od dostarczania tego hormonu z zewnątrz.
Czynniki wpływające na rozwój chorób autoimmunologicznych
Patologiczna produkcja autoprzeciwciał przeciw własnym tkankom występuje u osób predysponowanych genetycznie i indukowana jest przez różnego rodzaju czynniki zewnętrzne. O genetycznej predyspozycji do rozwoju tych chorób świadczy fakt, że reumatoidalne zapalenie stawów występuje 4-8 razy częściej u osób, których krewni dotknięci są tą chorobą.
Wykazano też wspólne geny występujące u chorych na RZS i inne choroby autoimmunologiczne. Wśród czynników zewnętrznych wpływających na rozwój chorób autoimmunologicznych wymienia się wirusy (np. Ebsteina-Barr,cytomegalii) i bakterie (np. Porphyromonasgingivalis – wywołująca zapalenie dziąseł). Podobieństwo pewnych cząsteczek drobnoustroju i tkanek organizmu powoduje, że wytwarzane przeciwciała skierowane są nie tylko przeciwko drobnoustrojowi, ale także przeciwko własnym komórkom.
Choroby autoimmunologiczne częściej dotyczą kobiet, a szczyt zachorowania przypada na okresy pokwitania, poporodowy i menopauzy. Z kolei przykładowo u mężczyzn chorujących na RZS częściej stwierdza się niskie stężenie testosteronu. Na podstawie tych przesłanek uważa się, że w rozwoju chorób z autoagresji dużą rolę odgrywają estrogeny.
Współwystępowanie chorób autoimmunologicznych
W niektórych rodzinach obserwuje się skłonność do częstszego występowania chorób autoimmunologicznych. Statystyki pokazują także, że osoby chorujące na jedną chorobę autoimmunologiczną częściej zapadają na kolejną. Na pewno ma to związek z genetyczną predyspozycją do rozwoju tych chorób. Czy poza podłożem genetycznym istnieją i czy można ustalić czynniki predysponujące do współwystępowania tych chorób, aby można je było eliminować?
Niestety jeszcze nie, ale pojawia się coraz więcej doniesień poświęconych tym problemom. Ostatnio duże znaczenie przypisuje się diecie, są prace pokazujące spadek przeciwciał przeciwtarczycowych po wielomiesięcznej diecie bezglutenowej. Spośród chorób autoimmunologicznych najczęściej współwystępują ze sobą choroby gruczołów wydzielania wewnętrznego, produkujące hormony. Gdy w proces chorobowy są włączone różne gruczoły mamy do czynienia z zespołami wielogruczołowymi, np. autoimmunologiczne zapalenie tarczycy z zapaleniem kory nadnerczy czy cukrzycą typu 1.
Autoimmunologiczne choroby tarczycy występują u 10-30% osób chorujących na cukrzycę, w porównaniu do 5-10% nie mających cukrzycy. Często współwystępują one także z chorobą trzewną i zanikowym zapaleniem błony śluzowej żołądka (chorobą Addisona-Biermera, niedokrwistością złośliwą).
Martyna Mazur
