Towarzyszący ludzkości od zarania dziejów ból ma wiele twarzy. Kiedy spełnia on pozytywną rolę, a kiedy staje się prawdziwym dopustem bożym i chorobą samą w sobie?
Dla człowieka, który go doświadcza ból to nic przyjemnego. Medycyna widzi go jednak nieco inaczej. Ból bardzo często pełni bowiem funkcję sygnału ostrzegającego, że z naszym ciałem dzieje się coś złego. Uruchamia też szereg reakcji, które mają na celu naprawę uszkodzonych tkanek i minimalizację negatywnych skutków z tymi uszkodzeniami związanych. Dodatkowo dolegliwości bólowe (zwłaszcza silne) bywają bodźcem skłaniającym ludzi do poszukiwania pomocy lekarskiej, a to nierzadko okazuje się kluczowe dla ich przeżycia. Za przykład weźmy ból w klatce piersiowej, zwiastujący zawał albo ból brzucha, pojawiający się przy zapaleniu wyrostka robaczkowego czy też perforacji wrzodów. Ból widziany z takiej perspektywy nie wydaje się już taki zły. Można nawet powiedzieć, że ma on swoje dobre strony. Są jednak takie jego rodzaje, w których pozytywów trudno się doparzyć.
Ostry kontra przewlekły
Mowa tu o bólu przewlekłym, a więc takim, który trwa minimum trzy miesiące, i utrzymuje się po spodziewanym czasie potrzebnym tkankom na wygojenie. Nie ma on funkcji adaptacyjnej, bo ani przed niczym nie ostrzega, ani nie chroni. Potrafi za to w znacznym stopniu upośledzić praktycznie każdą sferę funkcjonowania. U osób, które go doświadczają cierpi nie tylko ciało, ale psychika (bardzo częste są u nich stany depresyjne, nadmierna drażliwość, wybuchy gniewu), a w konsekwencji także relacje rodzinne i społeczne oraz życie zawodowe. Zupełnie inny charakter ma ból ostry. Typowe dla niego jest to, że powoduje w organizmie niejako stan mobilizacji (jego przejawem jest zwiększona aktywność układu nerwowego) i mija w momencie, gdy tkanki uszkodzone na skutek urazu czy choroby wracają do normy. Posługując się kryterium czasu, ból ostry to ten, który utrzymuje się krócej niż trzy miesiące.
Fizjologiczny kontra patologiczny
Ból różnicuje się także ze względu na wyzwalający go mechanizm. Jeśli powstaje on na skutek bezpośredniego pobudzenia receptorów bólowych (tzw. nocyceptorów), wywołanych urazem lub stanem zapalnym, to można powiedzieć, że jest fizjologiczny, a używając fachowych określeń – receptorowy lub nocyceptywny. Ma on lokalizację powierzchowną, przy której łatwo go umiejscowić i opisać bądź głęboką (w narządach wewnętrznych) i wtedy już określić go trudniej. Receptorowy jest m.in. ból towarzyszący złamaniom, skręceniom, stłuczeniom, chorobom reumatycznym, ale także ból brzucha czy głowy.
Jeśli ból powstaje w wyniku uszkodzenia lub dysfunkcji układu nerwowego, to określa się go jako niereceptorowy lub neuropatyczny albo psychogenny. Jego przyczyny mogą być różne (od urazów, przez choroby metaboliczne, nowotwory po zakażenia), ale najczęstszymi są przebyty półpasiec (wywołujący neuralgię popółpaścową) i cukrzyca (odpowiedzialna za neuropatię cukrzycową). Taki ból „normalny” już. Odczucia mu towarzyszące także są dziwne, nowe, nie przypominają tych dotąd człowiekowi znanych.
Jak i gdzie leczy się ból
To, z jakim rodzajem bólu mamy do czynienia jest ważne, ponieważ decyduje o tym czym i na ile skutecznie się go leczy. W bólu ostrym podaje się jedynie środki, które go uśmierzają ponieważ uwaga lekarzy skupia się na tym, by ustalić czego on jest objawem. Ból przewlekły nie jest już traktowany jak objaw, ale jak choroba, która wymaga leczenia. Niestety to leczenie nie jest proste. W przypadku bólu przewlekłego, podobnie zresztą jak neuropatycznego nie wystarczy podanie standardowych leków przeciwbólowych (w bólu ostrym i receptorowym dających bardzo dobre efekty). Trzeba sięgnąć po całe spektrum różnych środków, a często także wykroczyć poza farmakologię (np. akupunkturę, elektrostymulację, lasery) i zaangażować w terapię specjalistów z różnych dziedzin (anestezjologów, neurologów, ortopedów, neurochirurgów, reumatologów psychologów, psychiatrów, fizjoterapeutów, rehabilitantów).
Ból tego typu leczy się w specjalistycznych placówkach, które mogą być ukierunkowane na jeden rodzaj chorób lub jeden sposób leczenia. Szukając ośrodków leczenia bólu patrzących na niego w szerokiej perspektywie, stosujących wiele metod terapeutycznych oraz zatrudniających interdyscyplinarne zespoły fachowców warto zajrzeć na stronę Polskiego Towarzystwa Badania Bólu, które przyznaje certyfikaty takim placówkom.
Ból jest zjawiskiem bardzo subiektywnym, odczuwanym indywidualnie. Oznacza to, że taka sama dolegliwość może być przez pacjentów różnie interpretowana. Używając kryterium czasu ból możemy podzielić na ostry oraz przewlekły. Granica między nimi wynosi trzy miesiące i jest umowna
