Kawa jest jednym z najczęściej spożywanych napojów na świecie. Jest znana od wieków. Jej kolebką są rejony północno-wschodniej Afryki, tereny dzisiejszej Etiopii. W Polsce kawa zaczęła zdobywać popularność od XVII wieku, a dokładnie po zwycięstwie armii Jana III Sobieskiego pod Wiedniem, gdy wśród trofeów wojennych znalazły się worki z ziarnami kawy.
Napój z nasion kawowca (palonych i mielonych lub poddanych tzw. instantyzacji) wypijany jest na świecie w ilości 2 miliardów filiżanek dziennie. Przyczyny powszechnego picia kawy są różnorodne. Dla wielu osób jest to codzienny rytuał. Kawa poprawia koncentrację, jest środkiem pobudzającym do działania. Istotne znaczenie może też odgrywać uzależnienie od kofeiny.
W Polsce spożycie kawy kształtuje się na poziomie średnio 95 litrów na dorosłego mieszkańca co odpowiada 3 kg palonych ziaren kawowca. We Włoszech to odpowiednik 5 kg ziaren kawy. Największe spożycie kawy w Europie dotyczy nie mieszkańców Italii lecz Skandynawii, a zwłaszcza Finlandii (12 kg kawy na statystycznego Fina). Spożywanie kawy może mieć wpływ na stan zdrowia. Na ten temat funkcjonuje wiele mitów.
Jako diabetolodzy w codziennej praktyce często spotykamy się z pytaniami dotyczącymi kawy.
Czy kawa zwiększa ryzyko cukrzycy typu 2?
Obawy dotyczący szkodliwości kawy w odniesieniu do ryzyka cukrzycy zostały rozwiane dzięki wynikom 30 badań epidemiologicznych. Wieloletnie obserwacje ponad miliona osób udowodniły, że spożycie kawy nie tylko nie zwiększa ryzyka cukrzycy, ale działa ochronnie w tym zakresie – niezależnie od płci, wieku, indeksu masy ciała. Regularne picie kawy zmniejsza ryzyko rozwoju cukrzycy. Mechanizm w jakim to się dzieje jest już dość dobrze poznany, m.in. biorą w tym udział procesy stymulowane przez składniki kawy w komórkach trzustki i wątroby.
Jakie jest działanie kofeiny oraz innych składników kawy?
Kofeina działa stymulująco na ośrodkowy układ nerwowy. Krótkoterminowe działanie kofeiny może wiązać się z jej wpływem arytmogennym (sprzyjającym zarówno nadkomorowym jak i komorowym zaburzeniom rytmu serca). Jednoczenie kofeina może spowodować przejściowy wzrost ciśnienia tętniczego (wynikającym z wzrostu poziomu katecholamin oraz tzw. aktywności reninowej osocza).
Pomimo tych działań przed laty nie obserwowano zwiększonego występowania udarów mózgu, zawałów serca, niewydolności serca u osób pijących kawę. Kofeina działa moczopędnie i w szczególnych warunkach może zwiększyć ryzyko odwodnienia szczególnie niekorzystne u osób starszych lub osób z niewyrównaną cukrzycą. Palenie papierosów, które niestety często towarzyszy piciu kawy, zwiększa metabolizm kofeiny.
Gotowana czy parzona kawa natomiast zawiera takie składniki jak cafestol i kahweol, które mogą się przyczynić do wzrostu cholesterolu w surowicy krwi o kilka procent.
Ile kofeiny zawiera 1 filiżanka kawy ?
Kawa jest istotnym źródłem kofeiny. W zależności od rodzaju, ilości użytych palonych ziaren filiżanka kawy może zawierać od 30 do nawet 150 mg kofeiny. Np. napój przygotowany z 2 łyżeczek kawy rozpuszczalnej zawiera 60 mg kofeiny, espresso z 1 łyżeczki kawy mielonej jest źródłem 50 mg kofeiny.
Jakie są inne poza kawą źródła kofeiny?
W planowaniu spożycia kawy należy uwzględnić kofeinę z innych źródeł m. in. niektórych leków, herbaty, czekolady, kakao, napojów np. coca coli czy tzw. energetyków. W Polsce dostępne są leki przeciwbólowe zawierające kofeinę w ilości od 25 do 100 mg. Warto również wiedzieć, że 250 ml zielonej lub czarnej herbaty jest źródłem 50 mg kofeiny (zwanej w tym przypadku teiną).
Kofeina może także pochodzić z guarany czy też z napoju przyrządzanego z liści i pędów ostrokrzewu peruwiańskiego czyli yerba mate. Istotnym kolejnym źródłem kofeiny są napoje gazowane (zawierają ok. 12 mg kofeiny w 100 ml) i napoje energetyzujące (ok. 32 mg kofeiny w 100 ml).
Jakie ilości kofeiny są bezpieczne ?
Przyjmuje się, że dla zdrowej osoby dawka kofeiny do 400 mg/dziennie jest bezpieczna i może stanowić element tzw. zdrowej diety (Europejskie Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności – EFSA). Odpowiada to 4 filiżankom kawy zawierającym około 85 g kofeiny.
Czy kofeina może być śmiertelna trucizną?
TAK, ale w spożyta w dużych ilościach. Niebezpieczne dla życia jest przyjęcie kofeiny w dawce 150-200 mg na kilogram masy ciała. Przyjęcie tak dużej dawki najczęściej wiąże się ze świadomym przedawkowaniem leków zawierających kofeinę. W przypadku kofeiny zawartej w kawie wymagałoby to spożycia przez ważącą 50 kg osobę np. 100 filiżanek zawierających po 240 ml kawy.
Z kawą oraz kofeiną wiążę się jeszcze wiele istotnych dla stanu zdrowia pytań:
• Jak kawa wpływa na układ sercowonaczyniowy?
• Jakie jest działanie kawy na wątrobę?
• Czy kawa zmniejsza ryzyko chorób neurodegeneracyjnych?
• Czy kobieta w ciąży może pić kawę?
Na te pytania odpowiedzi znajdą Państwo w drugiej części artykułu, który ukaże się w następnym numerze.
Irina Bosek
Dr n.med. diabetolog
Roman Kuczerowski
Dr n.med. diabetolog, endokrynolog
